HomeHindi Vyakaranउपसर्ग की परिभाषा एवं प्रकार | Upsarg in Hindi

उपसर्ग की परिभाषा एवं प्रकार | Upsarg in Hindi

उपसर्ग किसे कहते हैं?

वे शब्द जो किसी शब्द के आगे जुड़कर उसके अर्थ को बदलते हैं, उन्हे उपसर्ग कहते हैं।

जैसे – प्र (उपसर्ग) + हार (मूल शब्द) = प्रहार (नया शब्द)

अनु (उपसर्ग) + गमन (मूल शब्द) = अनुगमन (नया शब्द)

अ + प्रति (‘अ’ और ‘प्रति’ उपसर्ग हैं) + आशित (मूल शब्द) = अप्रत्याशित (नया शब्द)

किसी शब्द से उपसर्ग को अलग करने के बाद बचा हुआ शेष शब्द सार्थक होना चाहिए।

उपसर्ग के कार्य

  • शब्द के मूल अर्थ में नई विशेषता ला देते हैं।
  • शब्द के मूल अर्थ को उल्टा कर देते हैं।
  • शब्द के अर्थ में कोई विशेष अन्तर नहीं ला पाते हैं।

उपसर्ग के प्रकार

उपसर्ग के निम्न प्रकार हैं –

  • संस्कृत – उपसर्ग
  • हिन्दी – उपसर्ग
  • विदेशी – उपसर्ग

संस्कृत उपसर्ग

उपसर्गअर्थउपसर्ग से बनने वाले शब्द
अतिअधिक, ज्यादाअतिक्रमण, अत्युक्ति, अतिरिक्त, अत्यन्त इत्यादि
अधिप्रधान, श्रेष्ठअध्ययन, अध्यापक, अधीन, अधिकार इत्यादि
अनुपीछे, समान, साथअन्वय, अन्वेषण, अनुकूलन, अनुज इत्यादि
अपबुरा, हीनता, विरुद्धअपेक्षा, अपमान, अपयश, अपशब्द इत्यादि
अभिपास, सामने, ओरअभीप्सा, अभ्यास, अभिमान, अभिभावक इत्यादि
अवहींन, दूर, नीचेअवज्ञा, अवतार, अवस्था, अवकाश इत्यादि
तक, सीमा, ओरआजीवन, आजन्म, आहार, आकाश इत्यादि
उत् / उद्श्रेष्ठता, ऊपरउत्कंठा, उत्थान, उद्भव, उत्कर्ष इत्यादि
उपसहायक, पास, निकटउपेक्षा, उपकार, उपनाम, उपक्रम इत्यादि
दुः / दुर्दुष्ट, कठिन, विपरीतदुर्लभ, दुर्योधन, दुर्घटना, दुर्दशा इत्यादि
दुश् / दुष् / दुस्कठिन, बुरादुश्शासन, दुष्कर्म, दुस्फल, दुस्फल इत्यादि
निनीचे, भीतरन्याय, न्यून, नियम, निबंध इत्यादि
निःबिना, बाहर, निषेधनिर्मूल, निरंजन, निःसार, निषाद इत्यादि
निर्बिना, बाहर, निषेधनिर्गम, निर्वाह, निर्मल, निरपराध इत्यादि
परापीछे, विपरीतपराजय, पराक्रम, परावर्तन, परामर्श इत्यादि
परिचारो ओर, पासपर्यावरण, पर्याप्त, परिवार, परिमाण इत्यादि
प्रआगे, अधिकप्रोत्साहन, प्रदान, प्रेत, प्रकाश इत्यादि
प्रतिप्रत्येक, आगेप्रत्याशा, प्रतिध्वनि, प्रतिकूल, प्रत्यार्पण इत्यादि
विअलग, बिनावियोग, विदेश, विकार, विमुख इत्यादि
सम्संयोग, पूर्णसंयोग, संग्रह, संतोष, संग्राम इत्यादि
अन्निषेध, नहींअनमोल, अनाधिकार, अनौचित्य, अनजान इत्यादि
सुअच्छा, सरलस्वागत, सुगंध, सुलभ, सुमन इत्यादि

हिन्दी उपसर्ग

उपसर्गअर्थउपसर्ग से बनने वाले शब्द
मना करना, रोकनाअमोल, अकाल, अलग अथाह इत्यादि
अधआधा, अपूर्णअधपका, अधमरा, अधखिला, अधजला इत्यादि
उनएक कामउन्तीस, उन्सठ, उन्हत्तर इत्यादि
औ (अव)मना करनाऔतार (अवतार), औसर (अवसर) इत्यादि
दुहीन, दोदुपट्टा, दुराहा, दुनाली इत्यादि
निअभाव, विशेषनिर्देशन, निषेध, निदान इत्यादि
बिननिषेध, बिनाबिनमाँगा, बिनखाया, बिनपाया इत्यादि
भरपूराभरपेट, भरपूर्ण, भरमार इत्यादि
कुबुराकुपुत्र, कुसंगति, कुपात्र इत्यादि
सुअच्छासुफल, सुजान, सुपुत्र इत्यादि

विदेशी उपसर्ग

उपसर्गअर्थउपसर्ग से बनने वाले शब्द
हरप्रत्येकहररोज, हरदम, हरबार, हरपल इत्यादि
लारहितलापरवाह, लावारिस, लापता, लाजवाब इत्यादि
गैरदूसरागैरकानूनी, गैरहाजिर, गैरसरकारी इत्यादि
फीप्रत्येकफी-आदमी, फी-मकान, फी-सैनिक इत्यादि
नानहींनापसंद, नासमझ, नालायक, नाबालिक इत्यादि
कमअल्पकमजोर, कमअक्ल, कमसीन, कमबक्त इत्यादि
बेरहितबेईमान, बेवफा, बेदर्द, बेरोजगार इत्यादि
अलनिश्चितअलविदा, अलगरज, अलबेला, अलसुबह इत्यादि
बदबुराबदनाम, बदसूरत, बदमाश, बदहाल इत्यादि
बासहितबाइज्जत, बामुलाइजा, बदतमीज इत्यादि
खुशखुशीखुशहाल, खुशखबरी, खुशदिल इत्यादि
दरमेंदरबार, दरवाजा, दरसल इत्यादि
बिलाबिनाबिलाकसर, बिलापैसा इत्यादि
हमस्वयंहमसफर, हमदर्द, हमवतन, हमराही इत्यादि
ऐनठीकऐनजगह, ऐनवक्त, ऐनफायदा इत्यादि
बेशकीमतीबेशकीमती, बेशकिस्मत इत्यादि
नेकअच्छानेकदिल, नेककाम, नेकराह इत्यादि
सबसहायकसबकमेटी, सबरजिस्टर, सबजज इत्यादि
कोसहितको-आपरेशन, को-सोसायटी इत्यादि
हाफआधाहाफटिकट, हाफपैंट, हाफसर्ट इत्यादि
सहसाथसहपाठी, सहयोगी, सहचर इत्यादि
चिरबहुत देरचिरकाल, चिरायु, चिरकुमार इत्यादि
सत्सच्चासत्कर्म, सत्कार्य, सदाचार इत्यादि
पुनर्फिरपुनर्जीवन, पुनर्लेखन इत्यादि
बहिर्बाहरबहिर्गमन
समसमानसमकोण, समदर्शी, समकालिक इत्यादि
पूरापुरातनपूरातत्व, पुरावृत्त इत्यादि
हैडप्रमुखहैडमास्टर, हैड-ऑफिस, हैड-कलर्क

हिन्दी व्याकरण ..

हिन्दी वर्णमालाकारक
शब्दवाच्य
वाक्यवचन
हिन्दी मात्राउपसर्ग
संज्ञाविराम चिन्ह
सर्वनामअविकारी शब्द
क्रियाराजभाषा और राष्ट्रभाषा
विशेषणपर्यायवाची शब्द 160 +
सन्धितत्सम और तद्भव शब्द
समासअनेक शब्दों के लिए एक शब्द
हिन्दी मुहावरा एवं लोकोक्तियांकाल किसे कहते है काल के प्रकार
औपचारिक पत्र, अनौपचारिक पत्र लेखन 
WhatsApp Channel Join Now
Telegram Channel Join Now

Latest Articles

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here